Skip navigation
Universidade Federal da Bahia |
Repositório Institucional da UFBA
Use este identificador para citar ou linkar para este item: https://repositorio.ufba.br/handle/ri/39754
Tipo: Tese
Título: Contos, encontros e (en)cantos sob o Àla de Òṣàlà: do Rio à Bahia, a Vida da Ìyá Àgbá Cici de Òṣàlúfón.
Título(s) alternativo(s): Tales, meetings and chant under the Àlà of Òṣàlá: from Rio to Bahia, the life of Ìyá Àgbà Cici of Òṣàlúfón
Contes, rencontres et enchantements sous L'Àlà de Òṣàlá: de Rio à Bahia, la vie de Ìyá Àgbà Cici de Òṣàlúfón
Àlọ́ (ol)órin òun ìtàn àgbọ́dunnún lábẹ́ Àlà Òriṣà-nlá: Ìrìnkèrindò Ìyà Àgbà Cici ọmọ Ọ̀ṣàlúfọ́n láti ìlú Ríò tófidé ilẹ̀ Bahia.
Autor(es): Santos, Fernando Batista dos.
Primeiro Orientador: Moura, Milton Araújo
metadata.dc.contributor.referee1: Moura, Milton Araújo
metadata.dc.contributor.referee2: Lühning, Angela Elisabeth
metadata.dc.contributor.referee3: Freitas, Joseania Miranda
metadata.dc.contributor.referee4: Queiroz, Martha Rosa Figueira
metadata.dc.contributor.referee5: Guerola, Carlos Maroto
Resumo: Apresenta-se a história de vida de Nancy de Souza e Silva, nascida no Rio de Janeiro em 2 de novembro de 1939, iniciada no Candomblé baiano de nação Kétu em 18 de janeiro de 1972, no Ilé Àṣẹ Òpó Àganju, onde detém o cargo de Ọtun Ìyá Ilé fun. Atuou como colaboradora de Pierre Fatumbi Verger em 1995. Tornou-se conhecida como Vovó Cici de Òṣàlá, notabilizando-se como contadora de histórias afro-brasileiras a partir do trabalho desenvolvido no Espaço Cultural Pierre Verger. Foi agraciada com o título de Doutora Honoris Causa pela Universidade Federal da Bahia em 2023, como reconhecimento ao trabalho que há anos realiza junto às crianças do Engenho Velho de Brotas e adjacências, bem como, enquanto fonte oral, junto aos pesquisadores de diversas áreas do conhecimento acadêmico. Apresentando senioridade cronológica e iniciática, é hoje respeitada como uma Ìyá Àgbà, legitimando-se em tempos atuais como uma fonte de memória viva do Candomblé baiano de nação Kétu e, por conseguinte, uma porta-voz dos ancestrais entre nós. Expoente da oralidade, método por excelência da transmissão do saber no âmbito das comunidades afro-religiosas. Por isso, toma-se o Candomblé baiano de nação Kétu como palco para estruturar a Tese, por se tratar do campo do qual emergem os princípios que sustentam as identidades da Ìyá Àgbà Cici de Òṣàlá. Essa estrutura observou o elenco de àwọn òriṣà, aos quais a interlocutora se vincula espiritualmente: Èṣù, Ògún, Ọ̀ṣùn, Iyèwá e Òṣàlá, atrelando-se aos mesmos os conceitos aqui acionados: identidade, oralidade, performance, oralitura e ancestralidade, respectivamente. Foram selecionados relatos de vida da interlocutora desde a infância que lhe identificam marcos da memória, humanos e espaciais, os quais contribuiriam para o arcabouço memorial que apresenta hoje acerca do Candomblé, que a acompanham desde antes da iniciação religiosa. Cultiva o gosto pela leitura, assegurando eloquência à fala e evidenciando que oralidade e escrita são bem compatíveis. A interlocutora da pesquisa se desempenha bem nas mídias sociais contemporâneas, em especial no Instagram, aí contando, em 01/10/2023, 109 mil seguidores – religiosos, oriundos do Candomblé e das mais diversas denominações, inclusive evangélicos. O êxito em mídias sociais se atribui à capacidade performativa demonstrada por Cici de Òṣàlá, cuja credibilidade, no entanto, advém da história que construiu. No Candomblé baiano, é reconhecida pelo comprometimento e comportamento demonstrados em relação à religião e ao òriṣà que a rege. Assim, Ẹ́lẹ́dá e elégùn se confundem num corpo negro, feminino e ancião, atributos valorizados por serem expressão da ancestralidade enquanto princípio sobre o qual se sustenta a identidade afro-religiosa.
Abstract: The life story of Nancy de Souza e Silva is presented, she was born in Rio de Janeiro on November 2nd, 1939, and she was initiated in the Bahian Candomblé from Kétu nation on January 18th, 1972, at the Ilé Àṣẹ Òpó Àganju temple, where she holds the position by Ọtun Ìyá Ilé fun. She worked as a collaborator with Pierre Fatumbi Verger in 1995. She became known as Grandma Cici of Òṣàlá, she was made famous as a teller of Afro-Brazilian stories based on her work at the Pierre Verger Cultural Space. She was awarded the title of Doctor Honoris Causa by the Federal University of Bahia in 2023, in recognition of the work she has carried out for years with children from Engenho Velho de Brotas and surrounding areas, as well as an oral source, with researchers from different areas of the academic knowledge. Presenting chronological and initiatory seniority, she is today respected as an Ìyá Àgbà, legitimizing herself in current times as a source of living memory of the Bahian Candomblé from Kétu nation and, therefore, a spokesperson for the ancestors among us. Exponent of orality, a method par excellence for transmitting knowledge within Afro-religious communities. Therefore, the Bahian Candomblé from Kétu nation is taken as the stage to structure the Thesis, as it is the field from which the principles that support the identities of the Ìyá Àgbà Cici of Òṣàlá emerge. This structure observed the list of àwọn òriṣà, to which the interlocutor is spiritually linked: Èṣù, Ògún, Ọ̀ṣùn, Iyèwá and Òṣàlá, linking to them the concepts used here: identity, orality, performance, oraliture and ancestry, respectively. Stories of the interlocutor's life since childhood were selected, identifying in her memory milestones, both human and spatial, which would contribute to the memorial framework she presents today about Candomblé, which has accompanied her since before her religious initiation. It cultivates a taste for reading, ensuring eloquence in speech and showing that speaking and writing are well compatible. The research interlocutor performs well on contemporary social media, especially on Instagram, with, on 10/01/2023, 109 thousand followers – religious, from Candomblé and from the most diverse denominations, including evangelicals. The success on social media is attributed to the performative capacity demonstrated by Cici of Òṣàlá, whose credibility, however, comes from the story she built. In Bahian Candomblé, she is recognized for the commitment and behavior demonstrated in relation to the religion and to the òriṣà that governs her. Thus, Ẹ́lẹ́dá and elégùn are confused in a black, feminine and ancient body, attributes valued because they are an expression of ancestry as a principle on which Afro-religious identity is sustained.
ÀṢAMỌ̀ A fi iṣẹ́ Ìwádì ìmọ́ Ìjìnlẹ̀ yìí ṣọrí ìgbèsí ayé ìyá wá, arábìnrin Nancy de Souza e Silva tí gbogbo ènìyàn mọ̀sí Dona Cici de Oxalá ẹnití a bí ni ilu Rio de Janeiro ni ọjọ́ 2 osù kọkànlá ní ọdún 1939. Ó ṣe orò òrìṣà ni ìlànà ẹ̀ṣìn kàndọmblẹ̀ tí ìdálẹ̀ Kétu ni ọjọ́ 18 osú kìnní ọdún 1972 ní ilé òrìṣà tí à mọ̀ si Ilé Àṣẹ Òpó Àganju, níbẹ̀ lá sì tún ti fi jẹ oyè Ọtun Ìyá Ilé ẹfun. Ìyá Àgbà Cici dárapọ̀ mọ́ ọ̀jìnnì onímọ́ nípa àṣà yorùbáa nì, Pierre Fatumbi Verger, gẹ́gẹ́bi olùrànlọ́wọ́ ni ọdun 1995. Níbẹ̀ ní ó ti gbé bẹ̀rẹ̀ iṣẹ àlọ́ pípa nínu ọgbà ìdáraya fún àwọn ògo wẹẹrẹ tí Pierre Verger gbé kalẹ̀, tí ó sì ṣe bẹ́ẹ̀ di gbajúgbajà apàlọ́ fún àwọn ìran aláwọ̀ dúdú ní ilẹ̀ Brasil lónìí. Ilé ìwé gíga Fásitì ti ìlú u Bahia fi oyè Dókítà dá ìyá Àgbà Cici lọlá ni ọdún 2023 gẹ́gẹ́bí àmì ìmọrírì fún iṣẹ́ ribiribi ìyá yìí láàrín àwọn ọdọ́ àti ẹ̀ṣọ̀ wẹ́ẹrẹ́ olùgbé Engenho Velho de Brotas àti agbègbè rẹ̀. A tún fi oyè onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ọ̀ún dá ìyá Cici lọ́lá gẹ́gẹ́bí ìmooré fún bí ó ṣe máa nṣe ìtọ́ṣọ́nà òun ìwúrí fún àwọn ọ̀mọ̀wé àti àṣewádìí àṣà ni Fásitì ọ̀ún kán náà. Gẹ́gẹ́bí àgbàlagbà tó fí ọgbọ́n òun ìmọ̀ wewú sórí tó sì ti dàgbà sínú ẹ̀sìn àbáláyé, tẹrú-tọmọ ló nwárí fún ìyá Cici gẹ́gẹ́bí ẹni tí ìmọ̀ ṣodo si níkùn tí ó sì mọ àmọ̀dájú nípa ẹ̀sìn kandọ̀mblẹ̀, pàápàá tí ẹ̀yà ìdálẹ̀ ẹ Kétu. Ju gbogbo rẹ̀ lọ, tolórí-tẹlẹ́mù ló gbàgbọ́ pé òun tí ìyá àgbà Cici bá wí, àwọn aláṣekù ló sọ ọ́. Gẹ́gẹ́bí afèdèyangàn tó dántọ, nkan ìdùnnú òun ìwúrí ní láti kọ́ ẹ̀kọ́ láti ẹnu ìyá Cici, ẹnití ọ̀rọ̀, ìtàn òun àlọ́ dùn lẹ́nu rẹ̀ tóbẹ́ẹ̀ gẹ́ẹ́ tí wọ̀n ṣe fún un ní oyè ìjìnlẹ̀ apàlọ́. Kókó wọ̀nyí ló ṣe okùnfá bí à ṣe yan ẹ̀sìn kandọmblẹ̀ kétu láàyò nínu ìwádì ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ yìí tí a sì so ìwàdí náà mọ́ iṣẹ́ áti ìgbésí ayé e ìyá àgbà Cici, olúsìn Ọbàtálá. Díẹ̀ nínú àwọn àkòrí ìwàdí wá dá lórí àwọn òriṣà tí ìyá Cici yàn láàyò níní èyítí a gbé ri Èṣù, Ògún, Ọ̀ṣùn, Yèwá àti Òrìṣà-Nlá. Ìwàdí wa gbìyánjú láti tú isu dé ìsàlẹ̀ ìkòkò lórí àwọn ọ̀rọ̀ àkòrí bí i àmi ìdára-ẹnimọ̀, lìlo ọ̀rọ̀ alóhùn, ìwà ìṣesí, ìmọ̀ àkọsórí áti àṣà ìṣẹ̀ṣe àwọn baba-nlá wa. A ṣe àkójopọ̀ àwọn ìtàn ìgbésí ayé ìyá àgbà Cici láti ìgbà èwe rẹ̀ títidi ọjọ́ òní, nípàtàkì àwọn kókó tó jẹmọ́ ẹ̀sìn àbáláyé tí a mọ̀ sí kàndọ̀mblẹ̀ lónìí. Bákannáà, ìwádìí wa ṣe àgbéyẹ̀wò ìhà tí ìyá àgbá Cici kọ sí ìwé kíkà gẹ́gẹ́bí ojúkejì àkọsórí. Nkan ìwúrí pàtákì ní fúnwa nínú ìwádìí yìi pé ìyá àgbà Cici kò gbẹ́yìn lórí ìtàkún àyélújára, nípàtàkí lórí àwọn yààrá ìfira-ẹni-hàn bíi Instagram, níbítí á tí ríi wípé ìyá Cici ní ẹgbàá-gbèje ọmọ lẹ́hin tí wọ̀n nfi ojoojúmọ́ fí etí òun ojú gbé ìyáwó ọ̀rọ̀ láti ilé agódo ìyà Cici títí dí bí a ṣe nsọ̀rọ̀ yìí. Lára àwọn àtẹ̀lé to jú ẹgbẹ̀rún lọ́ná 109 lọ lá tí rí àwọ̀n ẹlẹ́sìn kàndọ̀mblẹ̀ áti àwọn ẹlẹ̀sìn míràn bíi àwọn kiriyó pàapàá. Dájúdájú, dídásáká tí ọ̀rọ̀ dá sáká lẹ́nu ìyá àgbà Cici ló ṣókùnfà a bí ọmọlẹ́hìn wọn ṣe npeléke síi lóri ìtákùn àgbàyé. Ní áwùjọ àwọn ẹlẹ́sìn kàndọ̀mblẹ̀, kò sẹni tó lè kó iyán ìyá àgbà Cici kéré rára nítorípé gbogbo ènìyàn ló mọ ìyá yìí sí olóòtọ́ àti olododo nídìí ìgbélarugẹ òríṣà tó yàá, tíí ṣe Babarúgbó, Òrìṣà-Nlá, Alábà-làṣẹ. Lédèkàn, ojú rere àá fií wo owó ní tẹrú-tọmọ fi nwo ìyá àgbà Cici lọ́jọ́kọ́jọ́ nítórípé “ọ̀wọ̀ Òrìṣà lá fi nwọ̀ àfín!” ní ọ̀rọ̀ ìyá náà jẹ́ fún gbogbo ènìyàn tó bá mọ̀ ọ́ jákèjádò orilẹ̀ ayé. Kókó ọ̀rọ̀: Ìyá Àgbà Cici ọmọ Òrìṣà-Nlá; Kàndọ̀mblẹ̀; Ẹ̀sìn àbáláyé ìṣẹ̀dálẹ̀ Kétu ní ilẹ̀ Bahia; Ìrìnkèrindò.
RÉSUMÉ On présente l'histoire de la vie de Nancy de Souza e Silva, née à Rio de Janeiro le 2 novembre 1939, initiée au Candomblé bahianais de la nation Kétu le 18 janvier 1972, à l'Ilé Àṣẹ Òpó Àganju, où elle occupe le poste de Ọtun Ìyá Ilé fun. Elle a été la collaboratrice de Pierre Fatumbi Verger en 1995. Connue sous le nom de Vovó Cici de Òṣàlá, elle s’est distinguée en tant que conteuse d'histoires afro-brésiliennes par son travail à l’Espace Culturel Pierre Verger. Elle a reçu le titre de Docteur Honoris Causa de l'Université Fédérale de Bahia en 2023, en reconnaissance du travail qu’elle réalise il y a plusieurs années auprès des enfants d'Engenho Velho de Brotas et des environs, ainsi que celui de source d’information orale auprès des chercheurs de différents domaines de la connaissance académique. Présentant une séniorité chronologique et initiatique, elle est aujourd'hui respectée comme une Ìyá Àgbà, étant à l'époque actuelle reconnue comme une source légitime de mémoire vivante du Candomblé bahianais d’origine Kétu et, par conséquent, comme porte-parole des ancêtres parmi nous. Elle est une représentante de l’oralité, qui est, par excellence, la méthode de transmission des savoirs au sein des communautés afro-religieuses. Cela explique notre choix pour le Candomblé bahianais d’origine Kétu comme scénario pour structurer la thèse, lequel est le champ d'où émergent les principes qui soutiennent les identités du Ìyá Àgbà Cici d'Òṣàlá. La structure a contemplé le groupe des àwọn òriṣà, auxquels l'interlocutrice est spirituellement liée : Èṣù, Ògún, Ọ̀ṣùn, Iyèwá et Òṣàlá, en leur attribuant les concepts ici utilisés: identité, oralité, performance, oraliture et ascendance. Des récits de la vie de l'interlocutrice, à partir de son enfance, ont été sélectionnés, identifiés à des repères de sa mémoire, tant humains que spatiaux, qui contribueraient au cadre mémoriel qu'elle présente aujourd'hui sur le Candomblé, et qui l'accompagnent d’avant son initiation religieuse. Elle cultive le goût de la lecture, assurant l’éloquence de l’expression orale, démontrant que les expressions orale et écrite sont bien compatibles. L’interlocutrice de la recherche affiche une bonne performance sur les réseaux sociaux contemporains, notamment sur Instagram, avec, au 10/01/2023, 109 mille suiveurs – religieux, provenant du Candomblé et des confessions les plus diverses, y compris évangéliques. Le succès sur les réseaux sociaux est attribué à la capacité performative démontrée par Cici de Òṣàlá, dont la crédibilité provient cependant de l’histoire qu’elle a construite. Elle est reconnue, dans le Candomblé bahianais, pour son engagement et son comportement en rapport à la religion et à l'òriṣà qui la régit. Ainsi, Ẹ́lẹ́dá et elégùn se confondent dans un corps noir, féminin et aîné, attributs valorisés parce qu’ils sont une expression de l’ascendance comme principe sur lequel se soutient l’identité afro-religieuse. Mots-clés: Ìyá Àgbà Cici de Òṣàlá; Candomblé; Candomblé Bahien d’origine Kétu; Histoire de vie.
Palavras-chave: Ìyá Àgbà Cici de Òṣàlá
Candomblé
Candomblé baiano de nação Kétu
História de vida
CNPq: CNPQ::CIENCIAS HUMANAS::ANTROPOLOGIA::ANTROPOLOGIA DAS POPULACOES AFRO-BRASILEIRAS
Idioma: por
País: Brasil
Editora / Evento / Instituição: Universidade Federal da Bahia
Sigla da Instituição: UFBA
metadata.dc.publisher.department: Instituto de Humanidades, Artes e Ciências Professor Milton Santos - IHAC
metadata.dc.publisher.program: Programa Multidisciplinar de Pós-Graduação em Cultura e Sociedade (Poscultura) 
Tipo de Acesso: Acesso Aberto
URI: https://repositorio.ufba.br/handle/ri/39754
Data do documento: 9-Nov-2023
Aparece nas coleções:Tese (POSCULTURA)

Arquivos associados a este item:
Arquivo Descrição TamanhoFormato 
Tese PosCult IHAC UFBA Fernando Batista dos Santos versão final 24.07.2024.doc.pdf10,66 MBAdobe PDFVisualizar/Abrir
Mostrar registro completo do item Visualizar estatísticas


Os itens no repositório estão protegidos por copyright, com todos os direitos reservados, salvo quando é indicado o contrário.